Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι - Фёдор Михайлович Достоевский

Το πολύπτυχο της πνευματικής προσωπικότητας του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι συνοψίζεται στα σημαντικά έργα που άφησε, όπως τα «Εγκλημα και τιμωρία», «Αδερφοί Καραμαζόφ», «Ο ηλίθιος», αλλά και στα λιγότερα γνωστά κείμενα που δημοσίευσε ως επιφυλλιδογράφος, δημοσιογράφος και, εν τέλει, ως χρονικογράφος του χρόνου και του τόπου που έζησε. Η κυκλοφορία στα ελληνικά του τόμου «Το ημερολόγιο του συγγραφέα» (εισ.-μτφρ.: Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, εκδόσεις «Αρμός») αποτελεί εκδοτική συνεισφορά στη μελέτη του Ρώσου διανοουμένου (1821-1881), της συγγραφικής του δεινότητας, αλλά και της στοχαστικής ματιάς του στο αιώνιο παρόν της ανθρώπινης φύσης.

Το «Ημερολόγιο του συγγραφέα» διαβάζεται απνευστί· ο Ντοστογιέφσκι ξεδιπλώνει όλες τις ευαισθησίες του, τη διάθεση κριτικής, αμφισβήτησης ή προαγωγής, απέναντι στα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της καθημερινότητας και, ακόμη περισσότερο, στο ζητούμενο της πνευματικής και καλλιτεχνικής παρακαταθήκης του σύγχρονου πολιτισμού. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρηθεί η αποχή του από την επιφυλλιδογραφία από την εποχή που εξέδιδε το περιοδικό «Εποχή» μαζί με τον αδερφό του (1865), έως την ανάληψη καθηκόντων ως διευθυντής σύνταξης της πολιτικής-πολιτιστικής επιθεώρησης «Πολίτης» (1873). Για τα επόμενα τέσσερα χρόνια επιδόθηκε στη γραφή κειμένων, τα οποία αποκαλύπτουν τον πλούτο της φιλοσοφικής και ιστορικής αντίληψής του, τον ζήλο που έτρεφε για την ελεύθερη βούληση και έκφραση του πολίτη, τις ιδεολογικές παραμέτρους που είναι απαραίτητες για την εξύψωση της λογοτεχνικής δημιουργίας. Οι σελίδες του περιοδικού απέκτησαν χαρακτήρα βήματος για ανθρώπους με ανεξάρτητη σκέψη, ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν -για τον σημερινό αναγνώστη- έναν ακριβή αντικατοπτρισμό όλων όσα συνέβαιναν στη Ρωσία των τσάρων.

Ο ίδιος ο συγγραφέας αυτοπροσδιορίζεται στις σελίδες του «Πολίτη» δηλώνοντας ότι η θέση που του προσφέρθηκε, ούσα τιμητική από την πλευρά των εκδοτών, ήταν απολύτως απροσδιόριστη. Σημειώνει χαρακτηριστικά ότι «θα μιλάω τόσο μόνον με τον εαυτό μου όσο και για την προσωπική μου ευχαρίστηση με τη μορφή αυτού του ημερολογίου και ό,τι βγει. Για ποιο πράγμα θα μιλήσω; Για όλα όσα μου προκαλούν κατάπληξη ή με υποχρεώνουν να σκεφτώ...». Αναφέρεται βεβαίως στις σελίδες που αρχικά δημοσιεύονταν στο περιοδικό ως ειδικό παράρτημα και δεν παρακολουθούσαν τη λοιπή τρέχουσα ύλη.

Ο εκδότης Β.Π. Μεσέρσκι εξέδιδε τον δεκαπενθήμερο «Πολίτη» κάθε Δευτέρα έχοντας συγκεκριμένη -συντηρητική- αντίληψη περί την κοινωνία και το άτομο στην αχανή πατρίδα του. Ζήτησε από τον Ντοστογιέφσκι την ανάληψη της διεύθυνσης σύνταξης όταν πια είχε εκδοθεί το μυθιστόρημά του «Οι δαιμονισμένοι» και πλέον οι αρχές δεν ανησυχούσαν για τη «συμπεριφορά» του απέναντι στο καθεστώς του τσάρου Νικολάου Α' (είχε μάλιστα φυλακιστεί και βασανιστεί για τέσσερα χρόνια στη Σιβηρία εξαιτίας των πολιτικών πεποιθήσεων-εναντιώσεών του στη δουλοπαροικία και την τσαρική εξουσία).

Ο λόγος του Ντοστογιέφσκι είναι ευπρεπής, ετυμήγορος, οξυδερκής. Αναφερόμενος, για παράδειγμα, στην πρόσληψη του Πούσκιν και του Γκόγκολ στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών πολιτιστικών ζυμώσεων (με ισχύ που παραμένει αναλλοίωτη ακόμη και σήμερα) γράφει χαρακτηριστικά: «...Ολα τα μεγάλα ταλέντα μας μου φαίνεται ότι για πολύ ακόμη χρόνο θα μείνουν άγνωστα στην Ευρώπη· και μάλιστα όσο πιο μεγάλο και ιδιόμορφο ταλέντο είναι, τόσο πιο πολύ θα παραμείνει άγνωστο». Στη συνέχεια γίνεται δηκτικός, ειρωνεύεται με λεπτότητα, εκθέτει την άποψή του με προσεκτική διατύπωση: «Στο μεταξύ, πιστεύω ότι εμείς στη ρωσική γλώσσα καταλαβαίνουμε τον Ντίκενς το ίδιο καλά με τους Αγγλους και μάλιστα με όλες τις αποχρώσεις του· μπορεί ακόμη και να τον αγαπάμε το ίδιο με τους συμπατριώτες του. Και όμως, πόσο τυπικός, ιδιόμορφος και εθνικός είναι ο Ντίκενς!...».

Ανάμεσα στα άλλα κείμενα του «Ημερολογίου», όπου η θεματική επικεντρώνεται στις σχέσεις της Ρωσίας με τη Δύση, τον καπιταλισμό και την τσαρική εξουσία, τη δύναμη του χρήματος και των οφικίων, το περιβάλλον και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, υπάρχει μια απολαυστική αναφορά στην έννοια του ψεύδους που αξίζει να αποδελτιωθεί εν προκειμένω ως δείγμα της γραφής του: «Η λεπτή σχέση με το ψεύδος είναι η πρώτη προϋπόθεση της ρωσικής κοινωνίας -όλων των συνελεύσεων όπου μαζεύονται Ρώσοι, των απογευματινών, των λεσχών, των επιστημονικών εταιρειών και άλλων (...) πριν απ' όλα φοβόμαστε την αλήθεια, δηλαδή δεν τη φοβόμαστε, αν θέλετε, αλλά τη θεωρούμε ως κάτι το βαρετό και το διαφανές, που δεν είναι και τόσο ποιητικό, πολύ συνηθισμένο, και έτσι, αποφεύγοντάς την συνεχώς, την κάναμε τελικά μία από τα πιο ασυνήθιστα και σπάνια πράγματα στη ρωσική μας κοινωνία».

Αξίζει να σημειωθεί ότι το «Ημερολόγιο του συγγραφέα» παρέμεινε άγνωστο για αρκετές δεκαετίες, στερώντας από τους ένθερμους αναγνώστες του τη δυνατότητα γνωριμίας με αυτή την πλευρά του. Ο ογκώδης τόμος των πεντακοσίων σελίδων χωρίζεται σε δύο μέρη και έχει μεταφραστεί από τη ρωσική έκδοση των «Απάντων» του (που εξέδωσε η Ακαδημία Επιστημών της πρώην ΕΣΣΔ το 1980).

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 20/01/2007